Του Philipp Bagus
Απόδοση στα Ελληνικά: Νίκος Μαρής
Η ιστορία της μαζικής υστερίας , ή αλλιώς της μαζικής κοινωνιογενούς νόσου, είναι συναρπαστική. Περιπτώσεις μαζικής υστερίας έχουν καταγραφεί από τoν Μεσαίωνα. Επιτρέψτε μου να αναφέρω μόνο μερικές από τις πιο πρόσφατες.
Όταν ένα ραδιοφωνικό σκετς του Orson Welles, το Ο Πόλεμος των Κόσμων, μεταδόθηκε το 1938 λίγο μετά τη συμφωνία του Μονάχου, φέρεται να προκάλεσε πανικό στους ακροατές, οι οποίοι πίστεψαν ότι δέχονταν επίθεση από Αρειανούς.
Μια άλλη ενδιαφέρουσα περίπτωση είναι ένα επεισόδιο μιας πορτογαλικής τηλεοπτικής εκπομπής Φράουλες με Ζάχαρη. Στο επεισόδιο, οι χαρακτήρες μολύνθηκαν από έναν απειλητικό ιό. Μετά την εκπομπή, περισσότεροι από τριακόσιοι μαθητές ανέφεραν παρόμοια συμπτώματα με αυτά που εμφανίστηκαν στους χαρακτήρες της τηλεοπτικής εκπομπής, όπως εξανθήματα και δυσκολία στην αναπνοή. Μερικά σχολεία έκλεισαν. Το Πορτογαλικό Εθνικό Ινστιτούτο Ιατρικών Εκτάκτων Αναγκών κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο ιός δεν υπήρχε στην πραγματικότητα και ότι τα συμπτώματα προκλήθηκαν από τη μαζική υστερία.
Ομοίως, στην πτήση 203 της αεροπορικής εταιρείας Emirates τον Σεπτέμβριο του 2018, δεκάδες επιβάτες άρχισαν να πιστεύουν ότι ήταν άρρωστοι αφ’ ότου παρατήρησαν άλλους επιβάτες με συμπτώματα που έμοιαζαν με γρίπη. Ως συνέπεια του πανικού, τέθηκε σε καραντίνα ολόκληρη η πτήση. Στο τέλος διαπιστώθηκε ότι απλά λίγοι επιβάτες είχαν ένα κοινό κρυολόγημα ή μια εποχική γρίπη.
Είναι πολύ γνωστό ότι υπάρχουν τα εφέ nocebo , τα οποία είναι το αντίθετο των εφέ εικονικού φαρμάκου (placebo). Λόγω του φαινομένου του placebo, ένα άτομο αναρρώνει από μια ασθένεια απλά και μόνο επειδή πιστεύει ότι αυτό θα συμβεί. Από την άλλη πλευρά, όταν υποφέρουμε από ένα αποτέλεσμα nocebo, αρρωσταίνουμε απλά και μόνο επειδή περιμένουμε να αρρωστήσουμε.1 Σε μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία, η πρόβλεψη μπορεί να προκαλέσει τα συμπτώματα. Το άγχος και ο φόβος επιδεινώνουν αυτή τη διαδικασία.2
Ο μαζικός πανικός μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα στους ανθρώπους. Επιπλέον, η υστερία, είτε συλλογική είτε όχι, τους κάνει να συμπεριφέρονται με έναν τρόπο τον οποίο οι σώφρονες άνθρωποι, που δεν επηρεάζονται από την υστερία, θα θεωρούσαν πιθανότατα παράλογο. Είναι ανοιχτό στην εμπειρική έρευνα να διερευνήσει εάν και σε ποιο βαθμό ο κόσμος υποφέρει από μαζική υστερία κατά τη διάρκεια της επιδημίας covid-19.3 Όλοι έχουμε δει ανθρώπους να στοκάρουν χαρτί τουαλέτας, να φορούν μάσκα ενώ οδηγούν μόνοι τους στο αυτοκίνητο, ή έχουμε ακούσει ιστορίες ανθρώπων που ουσιαστικά δεν εγκαταλείπουν τα σπίτια τους για ολόκληρους μήνες. Γνωρίζουμε επίσης ανθρώπους που φοβούνται τον ιό, παρόλο που ο εξατομικευμένος κίνδυνος να πεθάνουν από αυτόν είναι απειροελάχιστος.
Ενώ η διερεύνηση της πιθανότητας μίας μαζικής κορωνο-υστερίας είναι σίγουρα ενδιαφέρουσα, θα ήθελα να επικεντρωθώ εδώ σε ένα πιο θεμελιώδες ζήτημα, δηλαδή, στο βαθμό στον οποίο η ύπαρξη του κράτους μπορεί να επιδεινώσει τη μαζική υστερία. Σίγουρα, μπορεί να υπάρχουν περιπτώσεις μαζικής υστερίας σε μια ελεύθερη κοινωνία, λόγω της αρνητικής προκατάληψης του ανθρώπινου εγκεφάλου. Επικεντρωνόμαστε στα αρνητικά νέα και υποφέρουμε από ψυχολογικό άγχος όταν πιστεύουμε ότι δεν έχουμε τον έλεγχο. Αυτό μπορεί να συμβεί και σε μια ελεύθερη κοινωνία όταν επικρατούν αρνητικές ειδήσεις. Ωστόσο, σε μια ελεύθερη κοινωνία υπάρχουν ορισμένοι αυτο-διορθωτικοί μηχανισμοί και όρια που καθιστούν πιο δύσκολο το να βγει η μαζική υστερία εκτός ελέγχου.
Ως επιδιορθωτικοί μηχανισμοί, υπάρχουν κάποιες γνωστές στρατηγικές για τη μείωση του φόβου και του άγχους. Σε μια ελεύθερη κοινωνία οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να κάνουν χρήση αυτών των στρατηγικών. Κάποιος μπορεί να απελευθερώσει την ένταση στο σώμα του μέσω του αθλητισμού και της άσκησης. Επιπλέον, είναι σημαντικό να βρείτε περισπασμούς από τα αρνητικά νέα και να κοινωνικοποιήστε. Σε μια ελεύθερη κοινωνία τέτοιοι περισπασμοί είναι άφθονοι.
Είναι αλήθεια ότι η υστερία μπορεί να οδηγήσει τους ανθρώπους να προκαλέσουν τεράστια βλάβη στον εαυτό τους και στους άλλους. Ωστόσο, σε μια ελεύθερη κοινωνία υπάρχει ένα θεμελιώδες όριο στην καταστροφή που προκαλεί η μαζική υστερία, και αυτό το όριο είναι τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα. Σε μια ελεύθερη κοινωνία η μαζική υστερία δεν μπορεί να οδηγήσει σε μαζική παραβίαση των δικαιωμάτων της ιδιωτικής ιδιοκτησίας από το κράτος, απλώς και μόνο επειδή σε μια τέτοια κοινωνία το κράτος δεν υπάρχει.
Επιπλέον, ενώ οποιοσδήποτε σε κατάσταση υστερικής μικροβιοφοβίας μπορεί να κλείσει οικειοθελώς την επιχείρησή του, να φορέσει μάσκα ή να μείνει στο σπίτι, σε μια ελεύθερη κοινωνία κανένας δεν μπορεί να αναγκάσει τους άλλους, που δεν υποκύπτουν στην υστερία, να κλείσουν τις επιχειρήσεις τους, να φορούν μάσκες ή να μπουν σε καραντίνα. Μια μικρή μειοψηφία που συνεχίζει να ζει την κανονική της ζωή και που είναι ελεύθερη να το πράττει, μπορεί να λειτουργήσει αφυπνιστικά για όσους υπέκυψαν στη μαζική υστερία, ειδικά σε οριακές περιπτώσεις. Φανταστείτε ότι ένα μικρό σύνολο ανθρώπων συνεχίζουν να ψωνίζουν, να εργάζονται, να αναπνέουν ελεύθερα, να συναντιούνται με φίλους και συγγενείς, και ότι δεν πεθαίνουν. Οι άλλοι μπορεί στη συνέχεια να ακολουθήσουν το παράδειγμά τους και το σύνολο των υστερικών θα αρχίσει να συρρικνώνεται.
Ενώ σε μια ελεύθερη κοινωνία η καταστροφή που προκαλείται από τη μαζική υστερία περιορίζεται χάρη στα δικαιώματα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, αυτά τα όρια εξαλείφονται με την ύπαρξη του κράτους.4 Πράγματι, μια καλά οργανωμένη ομάδα, που έχει ωστόσο υποκύψει στη μαζική υστερία, μπορεί να πάρει τον έλεγχο του κρατικού μηχανισμού και να επιβάλει μέτρα στον υπόλοιπο πληθυσμό προξενώντας ανείπωτα δεινά. Η πιθανότητα μαζικής υστερίας είναι ένας σημαντικός λόγος για τον οποίο ο θεσμός του κράτους είναι εξαιρετικά επικίνδυνος.
Επιπλέον, ενώ σε μια ελεύθερη κοινωνία υπάρχουν μηχανισμοί που μειώνουν τις περιπτώσεις μαζικού πανικού, η μαζική υστερία μπορεί να επιδεινωθεί εξαιτίας του κράτους για διάφορους λόγους:
Πρώτον, το κράτος μπορεί, όπως συνέβη και στην περίπτωση της επιδημίας covid-19, να απαγορεύσει και να περιορίσει τις δραστηριότητες που αμβλύνουν τον φόβο και το άγχος, όπως είναι ο αθλητισμός και οι διάφορες περισπάσεις. Το κράτος προωθεί στην πράξη την κοινωνική απομόνωση , συντείνοντας στο άγχος και την ψυχολογική πίεση, συστατικά που πυροδοτούν τη μαζική υστερία.
Δεύτερον, το κράτος ακολουθεί μια συγκεντρωτική προσέγγιση για την αντιμετώπιση της πηγής της υστερίας, στην περίπτωσή μας την εκλαμβανόμενη ως απειλή ενός ιού. Το κράτος επιβάλλει τη λύση του, και κατά συνέπεια δεν υπάρχει κανένας, ή υπάρχει ελάχιστος, πειραματισμός για την επίλυση του προβλήματος. Οι άνθρωποι που δεν έχουν υποκύψει στην υστερία και αντιτίθενται στην προσέγγιση του κράτους καταστέλλονται. Δεν μπορούν να καταδείξουν τους εναλλακτικούς τρόπους αντιμετώπισης της «κρίσης», επειδή αυτοί οι εναλλακτικοί τρόποι απαγορεύονται από το κράτος. Κατά συνέπεια, η συμμόρφωση της σκέψης αυξάνεται και η υστερία τρέφεται από τον εαυτό της, καθώς δεν παρουσιάζονται στους ανθρώπους εναλλακτικές λύσεις.
Τρίτον, σε ένα κράτος, τα ΜΜΕ είναι συχνά πολιτικοποιημένα. Τα ειδησεογραφικά συγκροτήματα και οι πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχουν στενές σχέσεις με το κράτος. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μπορεί να ανήκουν άμεσα στο κράτος, όπως ισχύει για τα δημόσια τηλεοπτικά κανάλια, μπορεί να χρειάζονται κρατικές άδειες για να λειτουργήσουν, μπορεί να επιζητούν την εύνοια των κρατικών υπηρεσιών, ή μπορεί απλώς να είναι στελεχωμένα με άτομα που εκπαιδεύτηκαν σε κρατικά σχολεία. Αυτά τα πρακτορεία ειδήσεων και οι πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης εμπλέκονται σε τεράστιες εκστρατείες αρνητικών ειδήσεων, εκφοβίζουν σκόπιμα τους ανθρώπους και καταστέλλουν την εναλλακτική πληροφόρηση. Εάν οι πολίτες ακούν, παρακολουθούν ή διαβάζουν αρνητικές και μονόπλευρες αφηγήσεις όλο το 24ωρο, το ψυχολογικό στρες και το άγχος τους αυξάνονται. Η μαζική υστερία, με τη χορηγία των μεροληπτικών μέσων ενημέρωσης, μπορεί να ξεφύγει από κάθε έλεγχο.
Τέταρτον, τα αρνητικά νέα από μια αποκλειστική πηγή είναι ιδιαίτερα επιβλαβή για την ψυχολογική υγεία και προκαλούν άγχος. Εάν υπάρχει στην κοινωνία ένας θεσμός απόλυτης εξουσίας, όπως το κράτος που παρεμβαίνει στη ζωή των ανθρώπων από τη γέννηση έως το θάνατό τους,5 οι ανακοινώσεις των εκπροσώπων του αποκτούν βαρύτητα. Πολλοί άνθρωποι προσδίδουν μεγάλη αυθεντία στους εκπροσώπους αυτούς και στις προειδοποιήσεις των κρατικών θεσμών. Έτσι, όταν ένας γιατρός όπως ο Anthony Fauci μιλά στο όνομα του κράτους, και λέει στους πολίτες να ανησυχούν και να φορούν μάσκες, καθίσταται ευκολότερο να αναπτυχθεί η μαζική υστερία, από ό, τι θα συνέβαινε σε μια αποκεντρωμένη κοινωνία.
Πέμπτον, το κράτος μερικές φορές επιδιώκει ενεργά να ενσταλάξει τον φόβο στον πληθυσμό, συμβάλλοντας έτσι στη δημιουργία μαζικής υστερίας. Στην πραγματικότητα, κατά τους πρώτους μήνες της επιδημίας, διέρρευσε ένα εσωτερικό έγγραφο του γερμανικού Υπουργείου Εσωτερικών. Στο έγγραφο αυτό οι ειδικοί συνιστούν ρητά στη γερμανική κυβέρνηση να ενσταλάξει τον φόβο στον γερμανικό πληθυσμό. Το έγγραφο προτείνει την αύξηση του φόβου με τρία επικοινωνιακά τεχνάσματα. Πρώτον, οι αρχές θα πρέπει να δώσουν έμφαση στα αναπνευστικά προβλήματα των ασθενών με covid-19, επειδή οι άνθρωποι έχουμε έναν αρχέγονο φόβο για τον θάνατο από ασφυξία, που μπορεί εύκολα να πυροδοτήσει τον πανικό. Δεύτερον, ο φόβος θα πρέπει επίσης να ενσταλαχθεί στα παιδιά. Τα παιδιά θα μπορούσαν να μολυνθούν εύκολα συναντώντας άλλα παιδιά. Θα πρέπει να τους πει κάποιος πως, όταν με τη σειρά τους μολύνουν τους γονείς και τους παππούδες τους, αυτοί μπορεί να υποστούν έναν επώδυνο θάνατο στο σπίτι. Αυτό το μέτρο σκοπεύει στο να προκαλέσει συναισθήματα ενοχής. Τρίτον, οι αρχές θα πρέπει να αναφέρουν την πιθανότητα κάποιας άγνωστης, μακροπρόθεσμης, μη αναστρέψιμης βλάβης μετά από μια λοίμωξη από κορωνοϊό, και την πιθανότητα αιφνίδιων θανάτων ατόμων που μολύνθηκαν. Όλα αυτά τα μέτρα είχαν ως στόχο την αύξηση του φόβου στον πληθυσμό. Ο φόβος, σε τελική ανάλυση, είναι το θεμέλιο της εξουσίας κάθε κυβέρνησης . Όπως το έθεσε ο H.L. Mencken:
«Ο συνολικός στόχος της πολιτικής είναι να διατηρεί τον πληθυσμό ανάστατο απειλώντας τον με μια ατέρμονη διαδοχή από επινοημένους μπαμπούλες με συνέπεια ο κόσμος να αποζητά απελπισμένα να καθοδηγηθεί στην ασφάλεια»
Συνοψίζοντας: η μαζική υστερία είναι πιθανή σε μια ελεύθερη κοινωνία, αλλά υπάρχουν μηχανισμοί αυτο-επιδιόρθωσης. Η βλάβη που μπορεί να προκαλέσει μια τέτοια υστερία περιορίζεται χάρη στην εφαρμογή των δικαιωμάτων ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Αντίθετα, το κράτος ενισχύει και επιδεινώνει τις περιπτώσεις μαζικού πανικού, προκαλώντας τεράστια καταστροφή. Ένα τοπικό, περιορισμένο και απομονωμένο κρούσμα μαζικής υστερίας σε μια ελεύθερη κοινωνία, το κράτος μπορεί να το μετατρέψει σε παγκόσμια μαζική υστερία. Δυστυχώς, δεν υπάρχει όριο στη ζημιά που μπορεί να προκαλέσει η μαζική υστερία στη ζωή και την ελευθερία των ανθρώπων, εάν καταληφθεί από αυτήν η κυβέρνηση, καθώς το κράτος δεν σέβεται την ιδιωτική ιδιοκτησία. Η αδίστακτη παραβίαση των βασικών μας ελευθεριών κατά τη διάρκεια της επιδημίας του κορωνοϊού αποτελεί ένα εύγλωττο παράδειγμα. Η πιθανότητα μαζικής υστερίας είναι ένας άλλος λόγος για τον οποίο το κράτος είναι ένας τόσο επικίνδυνος θεσμός.
***
Ο Philipp Bagus είναι καθηγητής οικονομικών στο Universidad Rey Juan Carlos της Μαδρίτης. Είναι συνεργάτης του Ινστιτούτου Ludwig von Mises, μελετητής του IREF, και συγγραφέας πολυάριθμων βιβλίων.
Το άρθρο δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Ludwig von Mises
