Μογκαντίσου, Αύγουστος 1992. Εκατοντάδες άντρες και γυναίκες βρίσκονται στις άκρες ενός αεροδρομίου, πενήντα χιλιόμετρα νότια της πρωτεύουσας της Σομαλίας, περιμένοντας τα αεροπλάνα που καθημερινά φέρνουν φορτία khat.
Σε μια χώρα που σχεδόν όλα έχουν πάψει να λειτουργούν, μια σταθερή και τακτική τροφοδότηση του khat συνεχίζεται αδιάκοπα στην πεινασμένη Σομαλία, παρ’ ότι οι πτήσεις τροφίμων παραμένουν σποραδικές και ματαιώνονται συχνά με ελάχιστη προειδοποίηση.
Οι εκπρόσωποι της UNICEF παρατηρούν σιωπηλά τα απίστευτα γεγονότα. Ο κόσμος πεθαίνει από την πείνα, αλλά όσον αφορά την προμήθεια του khat συνεχίζεται δίχως προβληματισμό. Κάθε πρωί, έξι αεροπλάνα φορτωμένα με khat φτάνουν στον χαλικώδη διάδρομο προσγείωσης, που τα καλοσωρίζουν δεκάδες αυτοκίνητα και φορτηγά από πρόθυμους αγοραστές. Συνήθως, τα άτομα αυτά είναι τα ίδια και δείχνουν κάπως καλοφαγωμένοι, ακόμα και παχουλούτσικοι. Αποκτώντας το πολύτιμο khat, επιστρέφουν μανιωδώς στην πρωτεύουσα για να πουλήσουν το προϊόν τους. Χρειάζεται αυτή η βιασύνη διότι η επιρροή του khat εξαρτάται από τη φρεσκάδα του.
Μελβούρνη, Μάρτιος 2004. Περίμενα ταξί στη γωνία των οδών Lonsdale και Swanston, αφού το αυτοκίνητό μου βρισκόταν στο συνεργείο. Σταματάει ένα, ανοίγω την πόρτα, ο οδηγός ήταν Αφρικανός. Τον «έκοψα» για Αιθίοπα η Σομαλό. Αλλά αυτό που μού έκανε εντύπωση ήταν τα μάτια του: λαμπρά, ζωηρά, υπερ-διεσταλμένα. Συνέχισα να τον κοιτάζω. Στρέφοντας το βλέμμα μου προς τα κάτω, παρατηρώ μια σακούλα με φύλλα στη θήκη ανάμεσα στον οδηγό και τον επιβάτη. Αντί να τον ρωτήσω τι είναι, αμέσως ρωτάω «είναι khat;». «Φίλε μου πώς το γνώρισες; Πρέπει να είσαι πολύ καλά πληροφορημένος». «Τόσα χρόνια στα θρανία κάτι μάθαμε…», του απαντώ.
Ακολούθησε μια τρομερά ευχάριστη συζήτηση για διάφορα θέματα που δεν κατάλαβα καν πώς πέρασε η ώρα μέχρι να φτάσω στον προορισμό μου. Αυτός σίγουρα στα «χάι του» καταναλώνοντας khat, και εγώ γεμάτος όρεξη για κουβέντα, επηρεασμένος από τη μαγική φήμη του khat. Κατεβαίνω από το ταξί και, ενώ τον χαιρετώ, με εκπλήσσει η γενναιόδωρη χειρονομία του: «Φίλε η υπόλοιπη σακούλα είναι δική σου».
Τις παραπάνω δύο εικόνες τις χωρίζει ο χρόνος και η γεωγραφία, οι κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές καταστάσεις. Αλλά το κοινό σημείο που τις ενώνει είναι το khat, το λουλούδι του Παραδείσου.
Μα τι είναι αυτό το khat, που έχει παρακινήσει αρκετούς ποιητές να γράφουν επί αιώνες ατελείωτους στίχους θαυμασμού για τα χαρακτηριστικά του;
Το khat είναι ένα φυτό που χρησιμοποιείται κυρίως ως ναρκωτικό και ευδοκιμεί σε περιοχές της Ανατολικής Αφρικής και της Αραβικής χερσονήσου. Πιο συγκεκριμένα, στις χώρες της Υεμένης, Αιθιοπίας, Κένυας, Τανζανίας, Σομαλίας και στο Τζιμπουτί. Στη Υεμένη, ιδιαίτερα, έχει γίνει τρόπος ζωής. Καταναλώνεται από την πλειοψηφία του πληθυσμού. Όλα περιστρέφονται γύρω από το khat. Φυσικά, αυτό έχει τις επιπτώσεις του.
Η Υεμένη είναι μία από τις φτωχότερες χώρες του κόσμου με Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν και κατά κεφαλήν εισόδημα 350 δολάρια Αμερικής. Βρίσκεται στην 153η θέση (από 177) του Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ. Είναι υποανάπτυκτη και αγροτική χώρα που βασίζεται σε δύο κύρια προϊόντα εξαγωγής: τον καφέ και το khat. Με τον καιρό, οι αγρότες στρέφονται προς την μεγαλύτερη καλλιέργεια του khat, διότι φέρνει καλύτερο εισόδημα. Υπολογίζεται ότι το 40% της παροχής νερού διοχετεύονται για την άρδευση του khat. Είναι ένα πολύ ανησυχητικό σενάριο για το μέλλον. Η επέκταση της καλλιέργειας του khat, όχι μόνο οδηγεί σε ραγδαία παρακμή αποθεμάτων νερού, αλλά ούτε και αποτελεί βιώσιμη μορφή ανάπτυξης για την χώρα.
Το khat είναι ένας θάμνος που ονομάζεται Catha Edulis. Τα φύλλα του khat μασιούνται με τον ίδιο τρόπο που μασιέται ο καπνός. Το μάσημα μπορεί να διαρκεί πολλές ώρες και, συνήθως, συνοδεύεται με κάποιο υγρό (νερό ή σόδα) για να μην ξηραίνεται το στόμα. Δεν το φτύνουν, αλλά ο χυμός καταπίνεται. Προκαλεί χαλάρωση και φέρνει μια αίσθηση ευφορίας, αλλά κάποιος αποκτά κάποιος αρκετή ενέργεια. Μιλάει και ακούει καλύτερα και έχει αυξημένη εστίαση της προσοχής. Τα δε αφροδισιακά χαρακτηριστικά του είναι αναμφίβολα. Το khat περιορίζει το αίσθημα της πείνας. Οι οδηγοί των φορτηγών αυτοκινήτων το θεωρούν απαραίτητο στα μεγάλα ταξίδια τους. Καταναλώνεται ακόμα σε πολλούς γάμους και κάποιες θρησκευτικές τελετές. Αργότερα, όμως, έρχεται η φθορά της απόδοσης του khat. Ο χρήστης παρουσιάζει τάσεις κατάθλιψης, μειωμένη διάθεση και αίσθηση εξάντλησης.
Παλαιότερα η χρήση του khat ήταν περιορισμένη στους επαρχιακούς τόπους παραγωγής, γιατί η Υεμένη έχει δύσκολο ορεινό έδαφος. Τα φύλλα του khat μαραίνονται εύκολα και η απόδοσή του εξαρτάται από τη φρεσκάδα του. Αλλά το εκτεταμένο οδικό δίκτυο και, γενικότερα, η αναβάθμιση των μέσων συγκοινωνιών, έχει φέρει το khat στο ευρύτερο κοινό. Φυσικά, οι Αρχές ανησυχούν. Το khat προκαλεί σημαντική μείωση της οικονομικής παραγωγικότητας και αυξημένη εργασιακή απουσία. Φέρνει οικονομική και κοινωνική ταραχή. Πολύτιμοι οικονομικοί πόροι ξοδεύονται από πολίτες για την απόκτηση του khat, αντί για τρόφιμα και την εκπλήρωση άλλων οικογενειακών αναγκών.
Το khat μπορεί να έχει επιζήμιες συνέπειες σε πολλούς τομείς της ζωής της Υεμένης, αλλά η δημοτικότητά του παραμένει αμείωτη. Η ανάπτυξη, κυρίως η βελτίωση των μέσων συγκοινωνιών και επικοινωνιών, έχει φέρει το khat πιο κοντά στον μέσο πολίτη. Επιπλέον, η χρήση του khat αποκτά καινούργια γεωγραφικά σύνορα. Από καιρό τώρα, υπάρχει μια σταθερή ροή μεταναστών και προσφύγων από την Υεμένη, τη Σομαλία και άλλες γειτονικές χώρες, σε διάφορα μέρη του κόσμου. Μαζί τους φέρνουν και την χρήση του khat. Γι’ αυτούς είναι ένας μηχανισμός αντιμετώπισης των καινούργιων συνθηκών στις νέες χώρες που συχνά συνοδεύονται με την απομάκρυνση στενών οικογενειακών μελών για μεγάλα χρονικά διαστήματα.
Για ποιο λόγο οι κάτοικοι της Υεμένης εξακολουθούν την χρήση του khat παρ’ ότι τα γνωστά μειονεκτήματα, είναι τόσο σοβαρή η εξάρτηση ή είναι θέμα επιλογής και συνήθειας; Μερικοί ομολογούν ότι το khat, όπως και το αλκοόλ, δεν είναι ουσιαστικά ούτε καλό ούτε κακό, απλώς εξαρτάται από το πώς το χρησιμοποιεί ο κόσμος. Άλλοι υποστηρίζουν ότι το khat πλησιάζει πιο πολύ τον καφέ παρά την παπαρούνα. Ακόμα, άλλοι ανησυχούν διότι απλοποιούμε πολύ τα πράγματα όταν ρίχνουμε ένα μεγάλο βάρος των προβλημάτων της υπανάπτυξης της Υεμένης στο khat. Το θέμα είναι πιο πολύπλοκο.
Επιπλέον, η Υεμένη είναι μια κοινωνία όπου οι κοινωνικές διέξοδοι και οι ψυχαγωγικές επιλογές είναι περιορισμένες. Συγκριτικά, πόσο κακό κάνει το khat όταν υπάρχουν και χειρότερα; Οι νέοι της Υεμένης έχουν ελάχιστες προοπτικές. Μπορούν να μεταναστεύσουν, μπορούν να φλερτάρουν με ισλαμικές οργανώσεις ή μπορούν να χαλαρώνουν με khat.
Οι κάτοικοι της Υεμένης έχουν ενσωματώσει τη χρήση ενός ναρκωτικού στην κοινωνία τους με έναν πρωτότυπο τρόπο, αλλά δεν είναι οι μοναδικοί σε αυτό. Πολλές κοινωνίες χρησιμοποιούν ψυχοενεργητικές ουσίες για ψυχαγωγικούς λόγους, για τη διευκόλυνση της επικοινωνίας και για την αντιμετώπιση των καθημερινών και προσωπικών προβλημάτων. Σε αναπτυγμένες χώρες η εκτεταμένη κατανάλωση αλκοόλ (κάτι που περιορίζεται στην μουσουλμανική Υεμένη) και η ευρεία χρήση ηρεμιστικών και αντικαταθλιπτικών χαπιών δεν διαφέρει, ουσιαστικά, από τη θεσμική χρήση του khat στην Υεμένη. Ίσως, το μεγαλύτερο ζήτημα δεν είναι η κατανάλωση και οι επιπτώσεις διαφόρων τονωτικών ουσιών, αλλά η ανάγκη των ανθρώπων για τέτοιες ουσίες.
Το khat φέρνει χαρά στην ψυχή.
Φωτίζει την καρδιά και
ελευθερώνει το στήθος από λύπη.
Γίνεται ο σύντροφος της ευτυχίας.
Μην λες ότι είναι πικρό
εάν δεν μπορείς να το έχεις,
όπως η αλεπού για τα σταφύλια
που δεν έπεφταν στο στόμα της.
Άμπντουλ Χάντι από το Ταΐζ: Σούφι (ισλαμιστής μυστικιστής) του 16ου αιώνα
ΠΗΗ:https://neoskosmos.com/el/2009/07/22/features/khat-to-louloudi-tou-paradeisou/
